Pększyc Franciszek, pseud. Grudziński M. (Marian lub Makary), (1891–1915), działacz niepodległościowy, oficer Legionów Polskich. Ur. 2 I w Sokalu, był wnukiem powstańca 1831 i 1863 r., synem Franciszka. Ukończył II Wyższą Szkołę Realną w Krakowie w r. 1910. Potem rozpoczął studia na Politechnice Lwowskiej (w życiorysach P-a powtarza się informacja, że studiował również na UJ; brak potwierdzenia tego faktu w Archiwum UJ, lecz nazwisko P-a zostało umieszczone na tablicy pamiątkowej ku czci studentów UJ poległych w l. 1914–21, odsłoniętej w r. 1925 w Collegium Novum). Jeszcze jako uczeń P. należał do skautingu. W r. 1910 został członkiem stowarzyszenia «Eleusis». We Lwowie uczestniczył w działalności niepodległościowej, przede wszystkim w tajnej Armii Polskiej, w której ukończył szkołę podoficerską w czerwcu 1911 z nominacją na podoficera. Od jesieni t.r. służył jako jednoroczny w wojsku austriackim w 30 p. piechoty («Lwowskie Dzieci»). Po odbyciu służby porzucił studia i od listopada 1912 zamieszkał na stałe w Krakowie. Nie podjął żadnego zajęcia zarobkowego, żył nadzwyczaj skromnie i poświęcił się wyłącznie pracy wojskowej w II Polskiej Drużynie Strzeleckiej (PDS). Wtedy też ostatecznie odsunął się od ruchu elsów. Dn. 7 XI t.r. został zastępowym w II PDS, a następnie pełnił tę funkcję na kursie w Rabce. Plutonowym mianowano go 14 I 1913, a podchorążym 14 III t.r. Wiosną t.r. objął dowództwo kompanii II PDS. Kompanii tej poświęcał cały swój czas, ćwicząc szeregowców i ucząc podoficerów (utrzymywał się ze skromnej «pensji» otrzymywanej od PDS). Wymagał od podkomendnych bezwzględnej służbistości. Duża część późniejszych oficerów Legionów Polskich, których wykształciła II PDS w Krakowie, przeszła przez jego przeszkolenie.

Wiosną 1913 P. próbował wstąpić jako ochotnik do wojska serbskiego, potem bułgarskiego, lecz nie został przyjęty. W t.r. kierował dwumiesięcznym kursem wojskowym w Rabce, latem 1914 oficerskim kursem wędrownym, a później kursem w Nowym Sączu. Tu zaskoczyła go mobilizacja i w końcu lipca został wysłany na front serbski. Po paru dniach uciekł, by wstąpić do Legionów Polskich (LP). Odtąd używał pseud. Grudziński. Dn. 30 VIII 1914 zameldował się w Kwaterze Głównej LP i objął komendę batalionu rekruckiego, składającego się głównie z ochotników z Królestwa. Z batalionem tym wyjechał do Choczni na szkolenie. Dn. 25 IX objął w Gręboszowie dowództwo 2 kompanii w I batalionie kpt. Albina Fleszara, 9 X w Jakubowicach awansował na porucznika. W bitwie pod Laskami (23 X) był ciężko raniony w nogę, lecz już 29 XI, z niezupełnie zagojoną raną, wrócił do kompanii. Dn. 13 XII otrzymał dowództwo IV batalionu, którym dowodził w bitwie pod Łowczówkiem (22–25 XII). Po tej bitwie odwołany do sztabu, objął komendę placu w Kętach. Od końca lutego 1915 dowodził, podczas pobytu brygady w okopach nad Nidą, kompanią w VI batalionie Fleszara. W tym okresie szkolił żołnierzy. Podczas bitwy pod Konarami (23 V) P. został ranny; wrócił samowolnie 28 V do kompanii z niezagojoną raną. Dn. 3 VI 1915, kiedy szedł na patrol do Modliborzyc, został ciężko ranny w głowę i dobił się sam wystrzałem z pistoletu. Józef Piłsudski rozkazem dziennym mianował go tegoż dnia kapitanem i komendantem batalionu. Pochowano P-a w Baćkowicach. Rodziny nie założył.

P. pozostawił pamiętnik (znajdował się w archiwum «Zarzewia»), kilka prac z dziedziny wojskowości, m. in. szkic Znaczenie musztry w wychowaniu żołnierza i w organizacji wojska, ukończony podczas pobytu nad Nidą, oraz trzy zeszyty notatek, których treść podał m.in. Juliusz Kaden Bandrowski w „Zapiskach porucznika Pększyca-Grudzińskiego” (Kr. 1915).

Enc. Wojsk.; – Album Legionów Polskich, W. 1933 (fot.); Bagiński H., U podstaw organizacji Wojska Polskiego 1908–1914, W. 1933 (fot.); Błażejewski W., Historia harcerstwa polskiego, W. 1933; Koźmiński K., Kamienie na szaniec, W. 1937 s. 1–32 (fot.); Tokarz W., Franciszek Pększyc [Grudziński], „Wiad. Pol.” 1915 nr 35 s. 7–8; tenże, Legionista (Franciszek Pększyc Grudziński), Kr. 1917 (fot.), (odb. z „Czasu”); – Kaden-Bandrowski J., Bitwa pod Konarami, Kr. 1915 s. 61–6; tenże, Mogiły, L. 1916 s. 36–43 (fot.); tenże, Piłsudczycy, Oświęcim 1915 s. 25, 60; Pomarański S., Kapitan Franciszek Grudziński Pększyc, w: tenże, Z cyklu „Lista Strat” (ze wspomnień Piłsudczyka), Wyd. 2., L. 1916 s. 5–22; Sprawozdanie Dyrekcji C. K. II Wyższej Szkoły Realnej w Krakowie za rok 1910, Kr. 1910 s. 83; – „Czas” 1915 nr 309 s. 3; „Panteon Pol.” 1924 nr 3 s. 8–10 (fot.), 1925 nr 1 s. 12–13, 1927 nr 33 s. 6–8 (fot.); „Wiad. Pol.” 1915 nr 34 s. 18; „Zarzewie” 1909–1920, W. 1973; – Arch. UJ: S. II/975 (teczka dotycząca ufundowania tablicy pamiątkowej).

Red.